بحث علمی لیله الرغائب

«لیلة الرغائب» سنّت یا بدعت؟!
با سلام خدمت عزیزان عضو کانال
چند سالی است به مدد تبلیغات صدا و سیما، اعمال «لیلة الرغائب» و به‌جاآوردن آن میان مردم، به‌ويژه نسل جوان خیلی رایج شده؛ امّا ظاهراً این اعمال، سندیّت درستی ندارد که در این متن، مختصراً به آن می‌پردازیم.
ابتدا بخشی از صحبت‌های آیت‌الله مددی در درس خارج اصول در تاریخ 20/7/1390 را نقل می‌کنیم:
«همین صلات لیلة الرغائب كه باز هم سید بن طاووس اين را نقل كرده؛ به عین اين سند و متن -كه اصلاً متن و سند هم مال آنها{يعني اهل تسنّن} است- در کتاب موضوعات ابن جوزی{سنّی} آمده!!…
اسمش را هم گذاشته‌اند شب آرزوها!! لیلة الرغائب! يك حديثي است كه آثار جعل از سر تا پای آن واضح است! خوب اين چه درجه و قوت احتمالي براي آدم مي‌آورد؟!…
چون اهل سنّت كه شما مي‌دانيد به چه وضعي نماز تراويح را مي‌خوانند در ماه رمضان! بعد از نماز تراویح، در طي سال، شب جمعه اول ماه رجب در مساجد جمع می‌شوند و اين نماز لیلة الرغائب را می‌خوانند؛ يعني لیلة الرغائب از ليالي مشهوره اهل سنّت بعد از تراويح است!! تراويح، درجه اوّل! به خاطر همين حديث جعلي و ليلة الرغائب، درجه دوم!!…»
لينك دانلود سخنان آیت‌الله مددي:
http://uplod.ir/zfy5t6iz93hx/Madadi-900720.mp3.htm
http://www.uplooder.net/cgi-bin/dl.cgi?key=4424f9b3a423c2b2a4e45e0814d9da1d
—–
براي توضیح بیشتر می‌توان گفت:

بحث لیلة الرغائب و اعمال آن شدیداً در میان عوام اهل سنّت رواج داشته و دارد؛ امّا علمای اهل سنّت از همان ابتدا، با آن مخالفت شدیدی داشتند. برای نمونه می‌توان از ابن جوزی و نووي و دیگر بزرگان حدیث اهل‌سنّت نام برد که سند این روایت را بسیار ضعیف دانسته و عمل لیلة الرغائب را بدعتی ‌بزرگ شمرده‌اند.
ابن جوزی می‌نویسد:
«هذا حدیث موضوع علی رسول الله صلی الله علیه و سلّم، … و سمعت شیخنا عبد الوهاب الحافظ یقول: رجاله مجهولون، و قد فتشت علیهم جمیع الکتب فما وجدتهم!»

قال النووي‏:
«و هاتان الصلاتان بدعتان مذمومتان منكرتان قبيحتان‏،‏ و لا تغتر بذكرهما في كتاب قوت القلوب ـ لأبي طالب المكي ـ والإحياء ـ للإمام الغزالي ـ ‏،‏ وليس لأحد أن يستدل على شرعيتهما بما روي عنه عليه الصلاة والسلام أنه قال ‏:‏ ‏{‏ الصلاة خير موضوع ‏}‏ فإن ذلك يختص بصلاة لا تخالف الشرع بوجه من الوجوه ‏، ولا يغتر ببعض مَنِ اشْتَبَهَ عليه حكمهما من الأئمة فصنف ورقات في استحبابهما فإنه غالط في ذلك… و قال أبو الفرج بن الجوزي‏:‏ صلاة الرغائب موضوعة على رسول الله وكذب عليه.» المجموع (4/ 61).

امّا مايه تعجّب است که با اینکه علمای شیعه، رشد را در مخالفت اهل سنت می‌دانند و حتی احادیث صحیح آنها را هم(در صورتی که در منابع شیعه مؤیدی برای آن نیابند) رد می‌کنند، با چه ملاک و معیاری این روایت (که فقط در منابع اهل‌سنت، آن هم با سندی غیرقابل‌اعتنا موجود است) را نقل و ترویج نموده‌اند؟!
پاسخی که به نظر مي‌رسد، این است:

۱- سید بن طاووس بر مبنای قاعده «تسامح در ادلّۀ سنن» و بدون توجه به ضعف سند، آن را نقل کرده.
۲- علمای بعد از سید بن طاووس هم، بر اساس همان مبنا و با توجه به ارادتی که به سیّد و قداست او داشته‌اند، این روایت را نقل کرده‌اند.

البته به جز مرحوم سید بن طاووس(ره)، مرحوم شیخ حرّ عاملي(ره) در وسائل و علامه مجلسی(ره) در بحار نیز، این روایت را نقل كرده‌اند:
شیخ حر عاملی در وسایل الشیعه این نماز را به عنوان نماز رغائب در شب اول جمعه ماه رجب، با سلسله سندی که علامه حلي به بنی‌زهره اجازه داده است، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می‌کند و در پایان می‌گوید: سید بن طاووس این حدیث را مرسلاً از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده است.

علامه مجلسی این روایت را با سلسله سند اجازه‌نامه علامه حلي به بنی‌زهره از انس از رسول خدا(ص) آورده و نام تک‌تک راویان را با شرح رجالی برخی از آنها در ج 104، ص 123 نقل می‌کند که عبارت‌اند از:

1. علامه (حسن بن یوسف مطهر معروف به علامه حلی): از علمای بزرگ شیعه و مورد اعتماد است؛

2. الحسن بن الدربی: عالم جلیل‌القدر بود؛

3. مسعود بن محمد بن ابی الفضل رازی: علامه مجلسی در ج 95 بحار هنگام نقل حدیث می‌نویسد: مسعود بن محمد و ابی الفضل رازی، ولی در توضیحی که در ج 104، ص 123 می‌نویسد: مسعود بن محمد بن ابی الفضل، یعنی این دو یک نفرند؛ نه دو نفر! و بعد می‌نویسد وی فقیهی صالح بود؛

4. علی بن عبد الجلیل بیاضی رازی: وی متکلم، باتقوا و اهل مناظره بود؛

5. شرف‌الدین المنتجب بن الحسن بن علی الحسنی: وی فقیهی صالح بود؛

6. سدیدالدین ابو الحسن علی بن الحسن: با توجه به فراوان‌بودن راویان با نام علی بن حسن، نمی توان به طور قطع وی را مشخص کرد و گفت ثقه هست یا نیست؛

7. عبد الرحمن بن احمد النیسابوری: شیخ اصحاب

ری، حافظ، واعظ و فقیه بود؛

8. ابو عبدالله الحسین بن علی: علا

مه مجلسی می‌نویسد مشخص نیست وی چه کسی است؛ اما هر کس باشد، انسان صالحی بوده است؛

9. مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم): علامه مجلسی می‌نویسد در کتاب‌های رجالی و غیره، مشخص نیست وی ثقه است یا نه؛

10. ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی یا ابو الفتح بن رجاء: در کتاب‌های رجالی، مطلبی دال بر ثقه‌بودن وی یافت نشد؛

11. عبد الواحد بن راشد الشیرازی یا عبد العزیز بن راشد بندار: در کتاب‌های رجالی، مطلبی دال بر ثقه‌بودن وی یافت نشد؛

12. علی بن جهضم، ابو الحسن الحمدانی یا همدانی: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و در کتاب‌های رجالی اهل سنت نیز فقط به نام وي اشاره شده و هیچ کلمه‌ای بر مدح یا ذمش وجود ندارد و در کتاب‌های روایی نیز، بیش از چهار روایت از وی نقل نشده است که یکی همین نماز لیلة الرغائب است که جعلی دانسته شده و در معجم المؤلفین آمده که وی صوفی بود؛

13. علی بن محمد بن سعید البصری: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و غیر از حدیث لیلةالرغائب، روایتی از این فرد در کتاب‌های معتبر یافت نشد؛

14. پدرش: نام وی در کتاب‌های رجالی شیعه یافت نشد و در کتاب‌های اهل سنت نیز توثیق یا رد نشده است و از وی بیش از سه چهار روایت در کتاب‌های اهل سنت و شیعه نقل نشده است؛

15. خلف بن عبد الله یا خلف بن عبید الله الصنعانی: ابن حجر می‌گوید: وی حدیث لیلة الرغائب را نقل کرده است که ابن جوزی، این روایت را جعلی و ابوموسی چنین روایتی را غریب دانسته است؛ غیر از این روایت، حدیثی از وی در کتاب‌های شیعه و سنی یافت نشد و از سوی دیگر، در کتاب‌های رجالی نامی از وی نیست تا روشن شود ثقه بوده یا نه؛

16. حمید طوسی: وی را حمید الطویل و حمید بن تیرویه نیز می‌نامند؛ برخی گفته‌اند وی ثقه است؛ چنانچه یحیی بن معین گفته وی ثقه است؛ و برخی دیگر می‌گویند وی تدلیس می‌کرد!

17. انس بن مالک: وی خادم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلّم بود كه البتّه از بيعت و ياري و شهادت‌دادن به نفع حضرت علي(ع) سر باز زد و امام علي(ع) او را نفرين كرد كه به برص و كوري دچار شد.

—–
نتیجه‌گيري:

با توجه به بررسی سندی این روایت، می‌توان نتیجه گرفت که چنین حدیثي معتبر و مستند نيست و به دلایل زير نمی‌توان مستحب‌بودن اعمال لیلة الرغائب را ثابت کرد:

1. توثیق نشدن افراد ذیل در این روایت: سدید الدین ابو الحسن علی بن الحسن؛ مسموسم (یا سموسم و یا سمرسم)؛ ابی الفتح نورخان عبد الواحد اصفهانی؛ عبد الواحد بن راشد الشیرازی؛ علی بن جهضم؛ علی بن محمد بن سعید البصری؛ پدرش؛ خلف بن عبد الله.

2. شبیه این روایت با سلسله سندی دیگر، در کتاب‌های اهل سنت آمده است که با راویان آخر اين حدیث مورد بررسی، مشترک هستند(علی بن جهضم؛ علی بن محمد بن سعید البصری؛ پدرش؛ خلف بن عبد الله) و کتاب‌های رجالی اهل سنت، به اتفاق آن را جعلی و ساختگی دانسته‌اند؛

3. روایت سید بن طاووس مرسل و در نتيجه، ضعيف است؛

4. روایت شیخ حرّ عاملی با همان سندی است که در روایت مجلسی آمده كه اعتبارش ثابت نشد؛

5. غیر از این سه روایت، یعنی روایت وسائل الشیعه و بحار الانوار و روایت اهل سنت و روایت سید بن طاووس که در واقع، همه یک روایت هستند و آن را حمید طویل از انس بن مالک نقل کرده است، روایت دیگري در اثبات مستحب‌بودن نماز و دیگر اعمال لیلة الرغائب وجود ندارد.

6. جالب است كه خود علامه مجلسی(ره) در کتاب زادالمعاد خویش که شبیه مفاتیح است می‌نویسد:

«و ذكر لكل من هذه الصلوات ثواب كثير لم نذكره بناء على عدم الاعتماد على السند … و لهذا لم نورد في هذه الرسالة صلاة ليلة الرغائب‏ المشهورة مع أنّها منقولة عن طرق العامّة!» (زادالمعاد، ص 42)
یعنی به همین دليل(عدم اعتماد به سند) ما نماز لیلة الرغائب مشهور را در این رساله نیاوردیم، علاوه بر اينكه از راه عامّه(اهل تسنّن) هم نقل شده‌است!

—–
در پایان بايد گفت:

قاعده «تسامح در ادلّه سنن» مورد پذیرش همه فقهاء نیست و به دلیل اشکالات سندی موجود، به‌جاآوردن این اعمال، به قصدِ ورود و مستحب‌بودن، اشکال دارد؛ امّا به‌جاآوردن به قصد رجاء، ظاهراً مانعی ندارد.

اما از آنجا كه عموم مردم، قصد ورود و قصد رجاء را متوجّه نمي‌شوند و پس از فراگيرشدن تبليغات رسانه‌اي، اين اعمال را به گمان مستحب‌بودن انجام مي‌دهند، بايد تا آنجا كه مي‌شود مردم را آگاه كرد تا مبادا بدعتي چون ليلة الرغائب وارد دين شود و سال‌ها بعد، رنگ سنّت به خود بگيرد!

زيرا بدعت، هر چيز عجيب و غريبي نيست که با اصول منافات داشته باشد؛ بلكه بدعت یعنی داخل‌کردن چیزی در دین، که جزء دین نیست(إدخال ما لیس في الدین، في الدین!) پس حتي نماز و روزه خاصی که در دین نيست، اگر وارد دین شود، بدعت است!!